fot. Szymon Król

Słyszeliście, co Francuze majōm zbulić Wieża Eiffla? Naprowdy! Godajōm, co dyć tyn “blaszok” niy je, tak po prowdzie, ani fest piykny, ani blank stary. No i majōm przeca mocka inkszych zabytkōw. Padocie: robia Wos za bozna? No, robia. Żodyn jij niy zbuli, bo co by to bōł za Paryż bez nij? To choby zbulić Wielgi Piec na Frynie! Jedne godajōm, co je gryfny, inksze, że ôszkliwy, nale mało fto poradzi sie forsztelować Fryncita bez niego. Ino nojciekawsze je to, co dyć jeszcze niydowno richtiś była godka ô zbulyniu…

Huta, zidlung, piec…

Fryna to je tajla ôd Rudy Ślōnskij. Naprowdy mianuje sie Fryncita, ôd Friedenshuette (niyftore, chocioż możno sie Wom wydować to maszketne, godajōm “Nowy Bytom”, bo take miano znokwiyli Poloki za zeszłyj Polski, kej prawe Beuthen ôstało sie przi Niymcach). Ta Friedenshuette, po keryj miano erbnōł cōłki zidlung, żałożyli we 1840 Dawid Loewenfeld, Moritz Friedlander i Simon Loewi. Werk miōł roztomajtych posiedzicieli:, miyndzy inkszymi grofa Renarda i firma sztartniynto bez grofa Karla Wolfganga von Ballestrema. Hned bōł to nojwiynkszy taki werk na Ślōnsku, a niyskorzyj (po potajlowaniu  Ślōnska we 1922) – we cōłkij Polsce.

Siedem wielgich pieców.

Za zeszłyj Polski Friedenshuette miała aże siedym wielgich piecōw, chocioż prawie tyn, ô kerym dzisiej bydzie godka, niy je aże taki stary. Postawiyli go sam dziepiyro we 1968 (łōńskigo roku miōł abrahama) postrzōdku huty (werci sie pedzieć, co kōmin je ôziymdziesiōnt lot starszy). Nale wtynczos… piec poszōł na wander. Co jo godōm, dyć przeca piece niy łażōm?! Ani te małe u Wos we kuchni, a na zicher niy te wielge na siedymdziesiōnt sześ myjtrōw, z kerych wiyrchu idzie dziwać sie aże na Beskidy a, kere wożōm aże tysiōnc siedymset ôziymdziesiōnt ton! No, to je możno i prowda, ino że takymu piecowi idzie pomōc i trocha go pokludzić. Snadnie idzie zgodnōnć, co była to epno operacyjo, nale yntliś udało sie go pociōngnōnć bez cōłke dziewiytnoście myjtrōw i zakludzić hań, kaj stoji terozki (idzie sie to ôbejrzeć na starych Kronikach Filmowych), wele głōwnyj ulicy Niedurnego i sztrasbanki “9”. Cōłko budowa pieca (a wroz z nim trzech nagrzewnic, odpylnika i aufcugu) zetrwała ino sto piynć dni – blank krōtko jak na tako epno inwestycjo. Wsad przijyżdżōł banōm i wciepowany bōł derech ze wagonōw bez szpecjalne dozowniki.

Co tam rychtowali?

Dwadziścia lot Wielgi Piec wytopiōł surōwka, aże we 1987 przeciepli go na produkcjo żelazomanganu. Fungowōł aże do roku 2005, kej pedzieli, co je za mało moderny. Ino co zrobić ze takim starym Piecem, kej prziszōł jego czas na pynzyjo? To niy było take klar. Piec wtynczos przinależōł już do priwatnyj firmy “Stalmag”, kero we dwa tysiōnce ôziymnostym roku przedała go miastu Ruda Ślōnsko.

Co bydzie dalij?

Yntliś ustały godki ô zbulyniu tego postindustrialnego dynkmala (Jezderkusie, wiela by to było piyniyndzy do złōmiorzy!), a napoczły sie godki ô wpisaniu go na Sztreka Zabytkōw Techniki. Prawie trwo konkurs na to, fto bydzie miōł nojlepszo idyjo na to, co dalij z Wielgim Piecem. Nic sie niy lynkejcie, idyji je za tela. Bezma sto roztomajtych architektōw i firmōw posłało swoje wnioski na tyn konkurs. Co bydzie dalij – zoboczymy. Możno już hned pōdzie siednōnć sie na wiyrchu i przi szolce kafyju suchać koncertu i filować na cōłki Hajmat? Za taki szpas trzeba zabulić i we rudzkim rathausie porachowali, co adaptacyjo Pieca wyńdzie ich cosik wele sztyrdziści miljonōw złotych. Mocka piyniyndzy, ale dyć to je inwestycjo. Mo to syns? Dejcie pozōr jak to wyglōndo kaj indzij. Bo, chocioż, we Fryncicie je ino jedyn taki Piec, to dyć Fryna to niy je cōłki świat (mōm nadziyja, co żodyn na Frynie sie na mie terozki niy pogorszōł). A na świecie (w Niymcach, Czechach, Australii i kaj ino!) takich Piecōw je mocka. Piyknie świycōm sie po ciymoku, a turysty dziwajōm sie na nie i robiōm im zdjyncia. W niyftorych sōm muzyja, we inkszych interaktywne cyntra nauki, a na inksze pozōr dowo same UNESCO. Co bydzie z tym “starzikiym” na Frynie? Tego na razie niy wiymy. Wiymy za to na zicher, co niy stykać nos na przemarniyniy jeszcze jednego zabytku. Wiyncyj takich Piecōw sam niy mōmy, niy ino na Frynie ale na cōłkim Ślōnsku. Majōm we Altrajchu, we Krakowie, Starachowicach i Chlewiskach na Mazowszu – wiyncyj nikaj. A przeca piyrwyj na Ślōnsku take piece stōły bezma we kożdym werku.